1. Khái lược về thân thế và sự nghiệp của đồng chí Nguyễn Chí Diểu

Đồng chí Nguyễn Chí Diểu (1908-1939) sinh ra và lớn lên trong một gia đình nhà Nho có nhiều đời làm quan dưới triều đình nhà Nguyễn, ở làng Thanh Tiên, xã Phú Mậu, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên Huế. Thân phụ là cụ Nguyễn Chí Năng, một nhà Nho hiền lành, đức độ. Thân mẫu là bà Nguyễn Thị Diệu, một người phụ nữ tảo tần, chịu thương, chịu khó. Nguyễn Chí Diểu là con trai thứ năm trong một gia đình có đông anh chị em.

Thuở nhỏ, Nguyễn Chí Diểu được học chữ Nho, năm lên 10 tuổi, chuyển sang học chữ Quốc ngữ. Năm 17 tuổi, Nguyễn Chí Diểu thi đỗ vào trường Quốc Học Huế, bắt đầu cuộc đời của một học sinh trung học. Tại đây, đồng chí đã kết thân với nhiều nhà hoạt động cách mạng và tham gia Đảng Tân Việt.

Tháng 4/1927, Nguyễn Chí Diểu tham gia cuộc bãi khóa tại Trường Quốc Học Huế và bị đuổi học sau sự kiện này. Năm 1928, Nguyễn Chí Diểu đắc cử Xứ ủy viên Trung Kỳ của Đảng Tân Việt. Năm 1929, đồng chí cùng một bộ phận tiên tiến trong Đảng Tân Việt lập ra Đông Dương Cộng sản Liên đoàn - một trong ba tổ chức tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Sau khi các tổ chức cộng sản hợp nhất thành Đảng Cộng sản Việt Nam, Nguyễn Chí Diểu được điều vào hoạt động ở Nam Kỳ và được cử làm Bí thư Tỉnh ủy Gia Định. Tháng 10/1930, đồng chí bị thực dân Pháp bắt giam vào Khám Lớn ở Sài Gòn. Đến ngày 2/5/1933, chính quyền thực dân mở phiên tòa xét xử, đồng chí bị kết án khổ sai chung thân, lưu đày Côn Đảo.

Tháng 6/1936, Nguyễn Chí Diểu được trả tự do nhưng bị quản thúc chặt chẽ tại Huế, đồng chí tiếp tục tham gia hoạt động bí mật. Ngày 24/8/1936, Nguyễn Chí Diểu và các cán bộ, đảng viên nòng cốt ở Huế đã tổ chức họp bàn biện pháp tổ chức Đông Dương Đại hội tại Trung Kỳ.

Ngày 20/9/1936, tại Đại hội Trung Kỳ tổ chức tại trụ sở Viện Dân biểu ở Huế, đồng chí được bầu vào Ủy ban lâm thời, là tổ chức tập hợp "dân nguyện", vận động tiến tới đại hội toàn kỳ chính thức.

Tháng 12/1936, đồng chí Nguyễn Chí Diểu đã triệu tập đại biểu các giới ở Thừa Thiên Huế, Quảng Trị về họp ở trụ sở báo Nhành Lúa để thảo luận và bàn kế hoạch vận động nhân dân đón Godart, Nguyễn Chí Diểu được bầu làm Trưởng Ban tổ chức đón tiếp Godart.

Ngày 9/2/1937, đồng chí Nguyễn Chí Diểu tham gia chỉ đạo hàng ngàn người dân thành phố và các huyện tập trung tại tòa Khâm sứ Trung Kỳ yêu sách Tòa khâm phải để cho nhân dân thành phố và các địa phương được công khai, tự do đón và gửi nguyện vọng của người dân đến phái đoàn Godart. Cuộc đấu tranh đã giành thắng lợi, buộc Toà Khâm sứ phải đồng ý.

Ngày 27/2/1937, dưới sự chỉ đạo của đồng chí Nguyễn Chí Diểu, Ban Tổ chức đón tiếp đến gặp Godart trao các bản Dân nguyện lên án chế độ đàn áp, bóc lột của bọn phản động thuộc địa, đồng thời đề nghị chính phủ Pháp giải quyết 33 vấn đề bức xúc trong đời sống chính trị, kinh tế - xã hội của nhân dân.

Ngày 20/3/1937, các đồng chí Nguyễn Chí Diểu, Phan Đăng Lưu và Lê Duẩn triệu tập Hội nghị cán bộ một số tỉnh Trung Kỳ. Hội nghị quyết định thành lập Xứ ủy lâm thời Trung Kỳ do đồng chí Nguyễn Chí Diểu làm Bí thư.

Ngày 27/3/1937, Nguyễn Chí Diểu tham gia Hội nghị báo giới Trung Kỳ khai mạc tại Đông Pháp Lữ quán (số 7 Đông Ba, Huế). Tại hội nghị này, các đại biểu đã kêu gọi thành lập một mặt trận thống nhất của những người làm báo ở Đông Dương, yêu cầu được tự do xuất bản và thành lập Hội ái hữu báo giới Trung Kỳ.

Tháng 4/1937, đồng chí đã chủ trì hội nghị quyết định thành lập lại Tỉnh ủy lâm thời Thừa Thiên do đồng chí Trần Công Xứng, Xứ ủy viên làm Bí thư Tỉnh ủy.

Ngày 2-3/9/1937, tại Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương mở rộng được tổ chức ở Bà Điểm, Hóc Môn, Gia Định, đồng chí Nguyễn Chí Diểu được bầu vào Ban Chấp hành Trung ương và Ủy viên Thường vụ Trung ương.

Trên cương vị là Bí thư Xứ ủy Trung Kỳ, năm 1937 Nguyễn Chí Diểu còn tích cực tham gia chỉ đạo các tỉnh vận động bầu cử Viện Dân biểu Trung Kỳ và giành được những thắng lợi quan trọng.

Từ tháng 3/1938, sau khi dự hội nghị Trung ương trở về, đồng chí bị ốm nặng, kéo dài. Đồng chí mất ngày 15/9/1939, thi hài được an táng trong vườn mộ Sào Nam (nghĩa địa mang tên cụ Phan Bội Châu) ở Huế.

2. Đồng chí Nguyễn Chí Diểu - tấm gương tiêu biểu về người chiến sĩ cộng sản bản lĩnh, tài năng, luôn đấu tranh vì sự nghiệp giải phóng dân tộc

Là người được sinh ra trong một gia đình có truyền thống Nho học, đồng chí đã sớm được gia đình dạy dỗ bài bản và nghiêm khắc. 17 tuổi bước chân vào trường Quốc Học Huế - ngôi trường có nền giáo dục tiến bộ, bên cạnh việc tiếp cận với những thầy giáo mang tâm địa của chủ nghĩa thực dân, những bài giảng có tính chất phản động, Nguyễn Chí Diểu còn biết đến nhiều tấm gương sáng về lòng yêu nước, ý chí chống giặc ngoại xâm như: thầy Võ Liêm Sơn, người vừa tuyên truyền giáo dục chủ nghĩa Mác - Lênin, vừa xây dựng Tân Việt hội rồi từ đó thành lập các chi bộ Đảng Tân Việt từ những năm 1928, 1929 (cũng chính thầy là người đã kết nạp Nguyễn Chí Diểu vào tổ chức Tân Việt); thầy Lê Viết Lượng, người có công thành lập chi bộ Đảng Cộng sản của trường vào tháng 4 năm 1930, một trong năm chi bộ Đảng Cộng sản được thành lập đầu tiên ở tỉnh Thừa Thiên; thầy Tạ Quang Bửu, một trí thức yêu nước và cách mạng, một nhà khoa học uyên bác… Đây cũng là ngôi trường đã giáo dục, đào tạo nhiều nhà lãnh đạo tiêu biểu của Đảng và cách mạng Việt Nam như: Trần Phú, Hà Huy Tập, Lê Duẩn...và đặc biệt là Nguyễn Tất Thành, vị lãnh tụ tài ba của dân tộc.

Huế còn là nơi tập trung đông đảo các nhà tri thức yêu nước và cách mạng, luôn sẵn sàng đấu tranh cho độc lập của dân tộc và những quyền lợi thiết thực của nhân dân. Chính trong môi trường đó, ý thức chính trị và giác ngộ cách mạng của Nguyễn Chí Diểu từng bước được nâng lên. Đồng chí sớm lăn xả vào hoạt động cách mạng bất chấp sự khủng bố, đàn áp của kẻ thù.

Sau sự kiện tham gia bãi khóa tháng 4/1927 tại trường Quốc Học Huế, mặc dù bị đuổi học, Nguyễn Chí Diểu vẫn không rời khỏi các cuộc đấu tranh, đồng chí tích cực xây dựng Đảng Tân Việt ngày càng lớn mạnh; đóng góp vào quá trình chuyển hóa tổ chức Tân Việt thành Đông Dương Cộng sản Liên đoàn, một tổ chức chính trị có đường lối đấu tranh cách mạng theo chủ nghĩa Mác - Lênin. Nguyễn Chí Diểu cũng là đảng viên thuộc thế hệ đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam khi Đông Dương Cộng sản Liên đoàn chính thức hợp nhất với hai tổ chức An Nam Cộng sản Đảng và Đông Dương Cộng sản Đảng vào tháng 2/1930.

Bị thực dân Pháp bắt giam suốt gần 6 năm, từ Khám Lớn (Sài Gòn) cho đến nhà tù Côn Đảo, Nguyễn Chí Diểu vẫn luôn tỏ rõ là một chiến sĩ cộng sản kiên trung, bất khuất, luôn một lòng vì Đảng, vì dân, vì sự nghiệp cách mạng. Đồng chí luôn nêu cao khí tiết, tinh thần lạc quan, biến nhà tù thành trường học cách mạng, tích cực tuyên truyền, vận động anh em trong tù đấu tranh trực diện với kẻ thù, giúp đỡ tù binh học tập chính trị và văn hóa để sau khi ra tù hoạt động và đấu tranh tốt hơn.

Trở về Huế trong bối cảnh tình hình đang có những thuận lợi cho cách mạng, đồng chí sớm nắm bắt chủ trương của Trung ương, tích cực tham gia chỉ đạo phong trào cách mạng. Với bản lĩnh, tài năng và trí tuệ, đồng chí đã góp phần quan trọng đưa phong trào cách mạng ở Huế bước qua những khó khăn, thách thức trong giai đoạn đầu, thực hiện có hiệu quả Nghị quyết của Trung ương (7/1936), lãnh đạo phong trào đấu tranh hợp pháp và nửa hợp pháp, kết hợp chặt chẽ với hoạt động bí mật bất hợp pháp trong những năm 1936 - 1939. Đây là thời kỳ vận động quần chúng sôi nổi chưa từng có dưới thời Pháp thống trị với hình thức phong phú, sôi nổi và linh hoạt. Qua phong trào này đã tập hợp, giác ngộ và định hướng cho lực lượng quần chúng, chuẩn bị một bước cho cuộc vận động giải phóng dân tộc (1940 - 1945) và cuộc khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi ở Huế - trung tâm đầu não của chế độ phong kiến cả nước.

Với những đóng góp quan trọng và có hiệu quả cho phong trào cách mạng ở Huế, đồng chí Nguyễn Chí Diểu đã sớm được Trung ương tin tưởng giao những trọng trách quan trọng như Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Ủy viên Thường vụ Trung ương Đảng, Bí thư Xứ ủy Trung Kỳ. Dù ở trên cương vị nào, hoàn cảnh nào, Nguyễn Chí Diểu vẫn luôn giữ vững ý chí sắc son và lòng trung thành với Đảng, với sự nghiệp cách mạng, giải phóng dân tộc. Nguyễn Chí Diểu đã dồn hết tâm lực và luôn hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ được giao.

Có thể khẳng định, cuộc đời hoạt động cách mạng của đồng chí Nguyễn Chí Diểu từ buổi ban đầu cho đến khi giữ cương vị lãnh đạo cao cấp của Đảng và cách mạng Việt Nam vẫn luôn là một tấm gương sáng về sự kiên trung, bản lĩnh, tài năng, luôn đấu tranh vì sự nghiệp giải phóng dân tộc nhằm đem lại độc lập, tự do và hạnh phúc cho nhân dân. Tấm gương tiêu biểu của đồng chí chính là tài sản tinh thần vô giá, là nguồn động lực to lớn để lại các thế hệ hôm nay và mai sau viết tiếp truyền thống yêu nước và cách mạng trong lịch sử của Đảng và lịch sử dân tộc./.

           Đồng Thị Ly

Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy