- Thưa nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm, là một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế hệ thơ trẻ những năm chiến tranh chống Mỹ, xin ông cho bạn đọc biết cơ duyên nào từ một người lính cầm súng thôi thúc ông cầm bút làm thơ?

- Sau Chiến dịch Mậu Thân năm 1968, tôi được mời tham gia trại viết do nhà văn Nguyễn Xuân Thiều chủ trì, chủ đề tập trung viết về cuộc chiến đấu anh dũng của quân và dân ta trong cuộc chiến Tết Mậu Thân. Lần tham gia trại viết này, tôi đã có ký sự đầu tay “Cửa Thép”. Ký sự này phản ánh cuộc chiến đấu giằng co, ác liệt giữa ta và địch tại cửa Đông Ba. Ký sự của tôi dày khoảng 70 đến 80 trang, nhưng khi nộp bản thảo lên anh Thiều thấy chưa ổn, anh bảo viết gò bó quá, bảo tôi viết lại. Phải đến lần sau “Cửa Thép” mới thành công, được anh Thiều khen và gửi ra Hà Nội in thành sách. Nhà văn Nguyễn Minh Châu đã giới thiệu “Cửa Thép” trên Văn nghệ Quân đội. Như vậy, trước khi đến với thơ, tôi đã có tác phẩm văn xuôi đầu tay. 

Tôi đến với thơ hơi muộn. Bài Đất ngoại ô là một trong những tác phẩm thơ đầu tiên của tôi-1969. Nhiều bạn đọc cho rằng Đất ngoại ô khá mới mẻ. Các câu thơ được kéo dài một cách tự do phóng khoáng, không quá câu nệ vào vần điệu. Lời thơ tự nhiên, gần với lời ăn tiếng nói hằng ngày. Những câu thơ, những đoạn thơ trong Đất ngoại ô chứa đầy suy tư. Từ quá khứ, đối chiếu với hiện tại: Vườn thơ xưa không có gã áo trắng đi về/ Ngơ ngẩn đọc thơ buồn trong tiếng guốc cạo râu/ Chỉ còn người phu xe cũ/ Nghiêng cốc rượu chiều nhòe những mái tôn... tôi nhìn thấy trong cái nắng tháng năm run rẩy những oan hồn. Và tự hỏi: Ôi mùa phượng hay lòng tôi cháy đỏ?. Ngọn lửa căm thù của đồng bào miền Nam đã biến thành giông bão: Sức trăm năm rung chuyển xuống lòng đường/ Cả ngoại ô làm chiến lũy sông Hương... Trước đó, tôi từng lấy bút danh Mặc Hữu, Hướng Dương ký dưới những bài báo, nhưng lần này tôi dùng tên thật của mình khi quyết định gửi bản thảo ra Hà Nội. Sau Đất ngoại ô tôi có bài thơ Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ được đăng trang trọng trên Báo Văn nghệ. Tôi đến với thơ từ đó và bạn đọc yêu thơ cả nước cũng bắt đầu biết đến cái tên Nguyễn Khoa Điềm.

- Thơ ông giàu chất suy tư, thể hiện tâm tư của người thanh niên trí thức tham gia tích cực vào cuộc chiến đấu của nhân dân. Khi Tổ quốc bị xâm lăng, có nhiều nhà thơ, nhà văn viết về đất nước. Nhưng “Đất nước” của Nguyễn Khoa Điềm là mạch suy tư về nhân dân, lối thể hiện tự nhiên, bình dị, phóng khoáng vốn có. Không ai nói về đất nước dễ hiểu như ông! “Đất nước”của ông đã ngấm vào các thế hệ học sinh Việt Nam. Ông có thể cho bạn đọc biết rõ hơn về hoàn cảnh ra đời của bài thơ?

- Năm 1971 tại chiến trường Trị Thiên, cuộc chiến tranh chống Mỹ đang đến hồi quyết liệt nhất. Phong trào đô thị miền Nam lên đến đỉnh điểm. Các cuộc tuần hành phản đối chiến tranh của các tầng lớp nhân dân ta nổ ra khắp nơi. Nhiều cuộc tuần hành của sinh viên với khẩu hiệu “Máu kêu trả máu, đầu kêu trả đầu”-một câu thơ của Tố Hữu, kèm theo các hình ảnh tang thương do Mỹ-ngụy gây ra được căng lên khắp các cuộc biểu tình. Trong không khí sục sôi đó, tôi được mời tham gia trại sáng tác do đồng chí Trần Hoàn phụ trách. Anh Trần Hoàn bảo anh em dự trại viết nên có các tác phẩm công phu hơn, dài hơi hơn. Tôi đã viết Trường ca Mặt đường khát vọng trong giai đoạn lịch sử đó. Và Đất nước nằm trong chương năm của Mặt đường khát vọng. Đây là chương mà tôi tâm đắc nhất. Bài thơ này tôi sử dụng các yếu tố văn hóa dân tộc, tập quán, huyền thoại, huyền sử, ca dao, tục ngữ tạo nên một thế giới nghệ thuật riêng. Đất nước với tôi rất bình dị, gần gũi mà vô cùng thiêng liêng và lấp lánh sắc màu ca dao, cổ tích. Đất nước được chia thành năm khổ. Trong không khí sục sôi của những ngày chống Mỹ, “Đất nước” của tôi ra đời mong muốn góp phần cổ vũ khí thế kháng chiến của tuổi trẻ đô thị vùng tạm chiếm miền Nam nói riêng, thế hệ thanh niên Việt Nam nói chung hòa nhịp vào cuộc chiến đấu hào hùng của toàn dân tộc.

- Là người từng trải, ông có nhận xét, đánh giá thế nào về thế hệ các nhà thơ, nhà văn quân đội?

- Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ cứu nước, đội ngũ các nhà thơ, nhà văn quân đội đã hình thành một lực lượng đông đảo. Nhiều nhà văn, nhà thơ trưởng thành trong môi trường quân đội như: Phạm Tiến Duật, Nguyễn Minh Châu, Lê Lựu, Chu Lai, Trần Đăng Khoa… Họ có nhiều tác phẩm tiêu biểu, đóng góp rất lớn cho nền văn học nước nhà. Các nhà thơ, nhà văn quân đội hiện nay vẫn là những cây viết được công chúng đánh giá cao.

- Là nhà thơ lão thành, xin ông nhận xét khái quát, góp đôi lời với các nhà thơ, nhà văn trẻ hiện nay?

- Nói thật, tôi không có nhiều thời gian để đọc hết các tác phẩm của các cây viết trẻ hiện nay. Khi còn đương chức tôi bận nhiều công việc. Nghỉ hưu mới có thời gian để đọc và viết. Tôi rất ấn tượng với hai cây viết trẻ là nhà văn Nguyễn Ngọc Tư và nhà thơ Phan Huyền Thư. Họ đã đem lại cho văn chương một giọng điệu, một ngôn ngữ mới. Họ nhìn cuộc sống tinh tế và sâu sắc. Tuy nhiên, bên cạnh đó có nhiều tác giả trẻ trong sáng tác còn quá đi sâu vào thế giới riêng tư, ít đề cập đến các vấn đề nóng của xã hội.

- Nhân dịp kỷ niệm 40 năm Giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước, ông có tâm sự, gửi gắm những gì tới các nhà thơ, nhà văn trẻ cũng như bạn đọc?

- Đại thắng mùa Xuân 1975 là một trong những mốc son chói lọi nhất trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc ta. Đó là biểu tượng sáng ngời của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam, đỉnh cao của khí phách và trí tuệ của con người Việt Nam. Tôi mong muốn các bạn trẻ hãy đọc, nghiên cứu nhiều hơn các tác phẩm văn học chiến tranh để hiểu và tự hào về lịch sử dân tộc mình. Và mong muốn các nhà thơ, nhà văn tiếp tục có nhiều tác phẩm viết về đề tài lực lượng vũ trang và hãy đưa văn học chiến tranh lên một tầm cao mới.

- Vâng. Xin cảm ơn nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm và chúc ông khỏe mạnh, tiếp tục có những đóng góp cho văn đàn Việt Nam.

QĐND