Tộc người với quốc gia, dân tộc
Việt Nam là quốc gia đa tộc người nên vấn đề dân tộc có ý nghĩa rất quan trọng. Tuy vậy, từ khi công bố bản “Danh mục các thành phần dân tộc ở Việt Nam” (1979) và xuất bản bộ sách “Các dân tộc ít người ở Việt Nam” (Các tỉnh phía Bắc - 1978; Các tỉnh phía Nam - 1984) đến nay, đã qua 30 năm chưa có cuộc tổng kết nghiên cứu nào về tộc người mang tính toàn diện. Nhiều ý kiến cho rằng, những công trình trong nghiên cứu tộc người kể từ sau đổi mới tuy đạt được thành tựu nhưng thường tập trung vào những nhóm dân tộc có dân số đông, ở địa bàn thuận lợi và nghiêng về nghiên cứu cơ bản.
Trong bối cảnh đó, Viện Dân tộc học (Viện hàn lâm Khoa học và xã hội Việt Nam) đã tiến hành công trình nghiên cứu về các tộc người. Bộ sách “Các dân tộc ở Việt Nam” là kết quả 6 năm (2012 - 2018) đóng góp của các nhà khoa học, văn hóa học, dân tộc học và nghiên cứu sinh về dân tộc. Nhiều ý kiến nhận định, đây là công trình mang tính cơ sở đối với ngành dân tộc học Việt Nam. Kết quả nghiên cứu trước đó được kế thừa, thể hiện cao tính kết nối và tổng hợp về các dân tộc ở Việt Nam, đặc biệt là phản ánh các vấn đề về tộc người thời kỳ đổi mới.
Lần đầu tiên, trong bộ sách này, dân tộc Kinh (Việt) được giới thiệu một cách tổng thể với nội dung toàn diện. Các dân tộc khác chỉ tập trung đề cập từ năm 1986 đến nay song tránh được sự thể hiện rời rạc như một số công trình trước đó. Mỗi phần nghiên cứu từng tộc người có nêu tổng quan thực trạng nghiên cứu tộc người đó trong 30 năm qua, những thực tế biến đổi và phát triển, vấn đề đang đặt ra của tộc người đó cũng được đưa vào một cách sinh động. Đặc biệt, bộ sách có phần phân tích vấn đề tộc người với cộng đồng quốc gia, dân tộc, nêu lên cốt lõi của vấn đề dân tộc. Đặt trong mối quan hệ này, nghiên cứu về 54 dân tộc thể hiện được vai trò bao quát đầy đủ các vấn đề tộc người như văn hóa, bản sắc, xác minh thành phần dân tộc…
Nhà nghiên cứu dân tộc học, PGS. TS. Nguyễn Văn Huy nhận định, tới thời điểm này, bộ sách là công trình mới nhất trong lĩnh vực dân tộc học và là công trình mang tính tổng quát về các dân tộc có ý nghĩa lớn trong bối cảnh phát triển đất nước hiện nay. “Có thể nói, đó chính là một tập đại thành về vấn đề dân tộc học. Bộ sách có ý nghĩa về mặt nghiên cứu, xã hội và là cẩm nang cho quá trình gìn giữ, phát huy giá trị của các tộc người”.
Nhiều vấn đề đặt ra
Được giới khoa học đánh giá cao nhưng tại hội thảo giới thiệu bộ sách mới đây, nhiều ý kiến cũng như chính những người thực hiện cũng thẳng thắn chỉ ra điểm hạn chế của bộ sách. Trong số 54 dân tộc được nêu, chỉ có 19 dân tộc thực hiện nghiên cứu bằng phương pháp điền dã, còn lại dựa trên tài liệu. Với những biên soạn dựa trên nghiên cứu tài liệu, lại có dân tộc đã được nghiên cứu nhiều và có dân tộc nghiên cứu ít. Chưa kể, năng lực biên soạn của các tác giả chưa đồng đều, dẫn đến chất lượng biên soạn theo mỗi dân tộc cũng không giống nhau… Hạn chế của bộ sách phần nào nêu lên thực trạng nghiên cứu về các dân tộc hiện nay.
Công tác trong ngành nhân học, nhiều năm làm cố vấn cho Ủy ban Dân tộc, PGS.TS. Nguyễn Văn Chính cho rằng, bộ sách “Các dân tộc ở Việt Nam” thừa hưởng thành quả nửa thế kỷ nghiên cứu của Viện Dân tộc học. Đó là thành tựu đáng ghi nhận nhưng quan trọng phải đưa vào hơi thở cuộc sống. Những vấn đề như danh sách tộc người, các yếu tố khác bên cạnh kinh tế, xã hội, văn hóa… của từng dân tộc nên được cập nhật. “Như có tộc người trên lãnh thổ Việt Nam, có tộc người trong khu vực và xuyên quốc tế, mở rộng thông tin này sẽ giúp người đọc có tầm nhìn bao quát hơn về vấn đề tộc người trong bối cảnh hội nhập. Hay sự giao lưu, tiếp biến văn hóa, hôn nhân giữa các tộc người… rất quan trọng trong nghiên cứu về các dân tộc trong một quốc gia đa tộc người”.
Nghiên cứu dân tộc học kỹ càng, toàn diện bao nhiêu thì những vấn đề phức tạp trong thực tiễn sẽ được nhìn nhận thấu đáo bấy nhiêu. Dẫn chứng văn hóa lễ hội, tâm linh, ngôn ngữ… thời gian qua, PGS.TS. Nguyễn Văn Chính nhận định, có hiểu về tộc người thì mới biết ứng xử phù hợp. Vai trò của bộ sách nghiên cứu về dân tộc ở đó, tính cập nhật vấn đề ở đó. “Nhưng thực tế kiến thức không được cập nhật không phải vì chúng ta không muốn, mà vì không có chuyên gia”.
PGS.TS. Vương Xuân Tình chủ biên bộ sách “Các dân tộc ở Việt Nam” cho biết, bộ sách đã được ấp ủ từ lâu nhưng mãi đến năm 2012 mới thực hiện được. Bên cạnh thiếu kinh phí thì còn khó khăn trong huy động giới khoa học. Có những tộc người thiểu số hầu như không có chuyên gia nào nghiên cứu trong khi tài liệu đề cập cũng rất ít. Có những tộc người dù tiến hành điền dã nhưng do nhiều yếu tố khiến kết quả nghiên cứu không cao… “Vì sự cấp thiết, bộ sách ra đời, chấp nhận trong điều kiện như vậy sẽ có những khoảng trống nhất định. Hy vọng kế hoạch nghiên cứu tiếp nối sẽ dần khắc phục những khoảng trống ấy” - PGS.TS. Vương Xuân Tình nói.
Bộ sách “Các dân tộc ở Việt Nam” của Viện Dân tộc học, gồm 4 tập do NXB Chính trị Quốc gia ấn hành, với 4 tập: Tập 1 “Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường”; Tập 2 “Nhóm ngôn ngữ Tày - Thái Ka đai”; Tập 3 “Nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ-me”; và Tập 4, Quyển 1 “Nhóm ngôn ngữ Hmông - Dao và Tạng - Miến”; Quyển 2 “Nhóm ngôn ngữ Hán và Mã Lai - Đa Đảo”.
Đại biểu nhân dân
