Trên cương vị Chủ tịch ASEAN 2015, Thủ tướng Malaysia Najib Razak đã đánh giá cao sự đoàn kết mà ASEAN đạt được trên mọi mặt trận, trong đó có vấn đề Biển Đông. Các nhà hoạch định chính sách bày tỏ tin tưởng vào các cơ chế đối thoại của ASEAN, vốn được Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Chuck Hagel đánh giá là đã và đang hỗ trợ tích cực cho việc đưa ra các giải pháp chung để chia sẻ thách thức, xây dựng một Cộng đồng chính trị - an ninh ASEAN bền vững. Các nhà lãnh đạo ASEAN nhận thức được yêu cầu phải vượt qua những trở ngại còn tồn tại, nhằm đưa Cộng đồng ASEAN, sẽ chính thức được thành lập vào ngày 31.12 tới, trở thành một cộng đồng thống nhất, có sức cạnh tranh và có tiếng nói trong các vấn đề toàn cầu.
Đánh giá về vai trò của ASEAN trong việc giải quyết các vấn đề ở Biển Đông, Thủ tướng Malaysia nhấn mạnh, ASEAN đóng vai trò chủ chốt trong việc duy trì hòa bình, an ninh và ổn định ở khu vực, theo đuổi việc giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hòa bình, phù hợp với luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) 1982, kêu gọi các bên liên quan kiềm chế và tránh có các hành động gây phức tạp thêm tình hình hoặc làm gia tăng căng thẳng ở Biển Đông. Tổng thống Philippines Benigno Aquino cho rằng, sự thịnh vượng chung đòi hỏi sự ổn định trong khu vực, nhưng thực tế, điều này đã bị đe dọa bởi các hành động đơn phương như cải tạo và xây dựng trái phép các công trình trên Biển Đông, khiến cộng đồng quốc tế và trong khu vực phải có những hành động ứng phó.
Theo Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long, vấn đề Biển Đông đã trở thành phép thử cho sự đoàn kết và hiệu quả của ASEAN. Thủ tướng Lý Hiển Long nhấn mạnh, giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hòa bình phù hợp với luật pháp quốc tế và UNCLOS, thực hiện đầy đủ và hiệu quả Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) và sớm đạt được thỏa thuận về Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC), kêu gọi các bên (chủ yếu nhắm vào Trung Quốc) kiềm chế, tránh những hành động khiêu khích có thể đe dọa nguyên trạng vốn đã căng thẳng ở Biển Đông, nhất trí việc phát huy vai trò của ASEAN trong xử lý vấn đề này.
Những kết quả ban đầu
Cho đến nay, cách tiếp cận mềm mỏng của ASEAN dường như đã thu được những kết quả nhất định, trong đó phải kể đến thỏa thuận thương mại tự do ASEAN - Trung Quốc và DOC. Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) được thành lập cũng nhằm mục đích kiểm soát các xung đột trong khu vực này. Thông qua các kênh đối thoại ARF, Trung Quốc đã thay đổi thái độ, ít nhất là nhìn từ bên ngoài, chuyển từ cách tiếp cận đơn phương sang đa phương.
Những hành động trái phép Trung Quốc ở Biển Đông thời gian gần đây đã làm gia tăng khả năng Mỹ can dự sâu hơn vào khu vực, điều mà Bắc Kinh muốn tránh. Qua đó, có thể thấy rõ việc thu hút được sự quan tâm của các nhân tố bên ngoài, đặc biệt là các nước lớn, tham gia vào tiến trình hợp tác và phát triển khu vực, sẽ góp phần thúc đẩy lợi ích an ninh của ASEAN, tạo môi trường ổn định có lợi cho sự phát triển bền vững và phồn vinh của ASEAN, đồng thời giúp nâng cao vai trò chiến lược của khối tại châu Á - Thái Bình Dương.
Việc củng cố vị trí trung tâm của ASEAN tại một diễn đàn an ninh lớn hơn như Hội nghị cấp cao Đông Á (EAS) cũng rất quan trọng để duy trì vai trò của ASEAN trên chính trường khu vực và toàn cầu. So với thời điểm hơn 10 năm trước khi Indonesia đề xuất thành lập Cộng đồng ASEAN, tính độc lập chính trị cũng như vai trò về an ninh của ASEAN đang được tăng cường, sự tự tin trong các vấn đề an ninh cũng được thúc đẩy, thể hiện dưới các hình thức hợp tác ARF, ASEAN+ hay EAS. Trong một số vấn đề phức tạp và nhạy cảm như vấn đề Biển Đông, ASEAN cũng đang nỗ lực tìm tiếng nói chung trong nội khối và cả các nước đối tác lớn, vốn khẳng định có lợi ích thương mại và hàng hải quan trọng ở Biển Đông.
Thách thức đặt ra đối với ASEAN lúc này là cần khắc phục những hạn chế trong liên kết ASEAN. Trong đó, những nghị quyết về vấn đề Biển Đông thường gặp bế tắc do sự thiếu sự thống nhất giữa các nước thành viên ASEAN. Hội nghị Cấp cao ASEAN 27 cũng không ra được tuyên bố chung về vấn đề an ninh khu vực, nguyên nhân chủ yếu được cho là những tranh cãi xung quanh tuyên bố chủ quyền của Trung Quốc ở Biển Đông. Ngoài ra, nhân tố nước lớn cũng đóng một vai trò quan trọng, có thể lợi dụng sự yếu kém trong đối thoại đa phương và liên kết lỏng lẻo của ASEAN để thúc đẩy lợi ích chiến lược riêng.
Việc bảo đảm hòa bình, ổn định, an ninh, an toàn, tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông là lợi ích và trách nhiệm chung của ASEAN cũng như các nước trong và ngoài khu vực, thể hiện uy tín, vai trò trung tâm của ASEAN. Thực tế này đòi hỏi ASEAN cần tiếp tục đoàn kết, thống nhất, thúc đẩy việc tuân thủ luật pháp quốc tế, nhất là các nguyên tắc giải quyết tranh chấp bằng biện pháp hòa bình, đẩy mạnh thực hiện các biện pháp xây dựng lòng tin, giảm căng thẳng, ngăn ngừa xung đột thông qua các cơ chế của ASEAN.
Đại biểu nhân dân
