Giải trình là một trong những phương thức hoạt động của QH được quy định tại Điều 96 Hiến pháp 1992 và tiếp tục được ghi nhận tại Điều 77 Hiến pháp 2013. Hoạt động này cũng đã được luật hóa tại Điều 38 Luật Tổ chức QH, Điều 27 Luật Hoạt động giám sát của QH, Điều 31 Quy chế hoạt động của UBTVQH, Điều 30 Quy chế hoạt động của Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của QH. Theo các quy định trên, các cơ quan của QH có quyền yêu cầu Chính phủ, các bộ, cơ quan ngang bộ, Tòa án nhân dân Tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân Tối cao giải trình về những vấn đề mà Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban quan tâm.

Lật giở lại nhiều văn bản pháp luật được ban hành trước đây, có thể thấy khái niệm giải trình được đặt ra khá sớm. Tuy nhiên, thời gian qua, các hoạt động giải trình tại các cơ quan của QH được tiến hành khá đơn giản, thường hao hao cuộc họp do Hội đồng Dân tộc và Ủy ban của QH mời các cơ quan, tổ chức có liên quan đến để báo cáo về lĩnh vực mà mình quan tâm. Đến cuối nhiệm kỳ QH Khóa XII mới có một số cơ quan của QH thực hiện thẩm quyền yêu cầu các cơ quan, tổ chức đến giải trình. Đơn cử như năm 2010, Hội đồng Dân tộc đã tổ chức phiên giải trình về Thực hiện chính sách hỗ trợ di dân, thực hiện định canh định cư cho đồng bào dân tộc thiểu số. Đến nhiệm kỳ QH Khóa XIII, các Phiên giải trình tại Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của QH đã có sự chuyển biến rõ rệt, đặc biệt là sau khi có Nghị quyết số 27/2012/QH13 về Một số cải tiến, đổi mới để nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của QH với yêu cầu: tăng cường hoạt động giải trình tại Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của QH về những vấn đề thuộc lĩnh vực Hội đồng Dân tộc, Ủy ban của QH phụ trách. Và chỉ trong 2 năm 2013-2014, số lượng các phiên giải trình đã tăng mạnh, nội dung các phiên giải trình trải rộng trên mọi lĩnh vực của đời sống KT-XH, quản lý nhà nước và những vấn đề cử tri quan tâm, từ phòng chống tham nhũng, quản lý giá thuốc, hỗ trợ di dân tái định cư, hoạt động công chứng, chứng thực, đến bất động sản, bảo đảm trật tự, an toàn giao thông, ban hành văn bản quy định chi tiết... Mặc dù chưa có một văn bản nào quy định cụ thể thủ tục, cách thức tổ chức một phiên giải trình nhưng thực tế trong 2 năm qua đã cho thấy, hoạt động giải trình tại Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của QH đã và đang trở thành công cụ đắc lực cho các cơ quan của QH trong việc tham mưu, giúp QH giám sát, thẩm tra các dự án luật, pháp lệnh, tờ trình...

Có lẽ vì thế mà dù được tổ chức vào dịp gần cuối năm âm lịch, công việc của cơ quan nào cũng bộn bề nhưng Hội thảo Kinh nghiệm tổ chức Phiên họp giải trình tại ủy ban của QH đã thu hút được sự quan tâm của Thường trực Hội đồng Dân tộc và Thường trực các Ủy ban của QH với sự tham dự khá đầy đủ của đại diện các cơ quan này. Một điều dễ cảm nhận nữa là, tại Hội thảo, đại diện Thường trực Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban – nhà tổ chức các Phiên giải trình đã có sự trao đổi thẳng thắn, cởi mở về những mặt được và chưa được trong hoạt động giải trình vừa qua. Mục tiêu là để có thể tiến hành các phiên giải trình nhịp nhàng hơn, chuyên nghiệp hơn và hiệu quả hơn trong tương lai.

Từ kinh nghiệm của Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường, Ủy ban Về các vấn đề xã hội, Ủy ban Pháp luật, Ủy ban Tư pháp... có thể thấy, việc tổ chức các Phiên giải trình tại các cơ quan của QH có nhiều điểm chung. Chủ đề của các phiên giải trình là những vấn đề chính sách cần được đánh giá, tổng kết, hoặc vấn đề nóng đang được cử tri và dư luận đặc biệt quan tâm. Chủ đề này được rút ra từ quá trình tham vấn, lấy ý kiến nhân dân, chuyên gia, hoặc từ kết quả giám sát tối cao của QH, giám sát chuyên đề của Ủy ban. Đại diện Chính phủ được mời đến phiên giải trình có trách nhiệm báo cáo, và trả lời, làm rõ các vấn đề đặt ra. Phiên giải trình có sự tham gia của các ĐBQH là thành viên Ủy ban tổ chức giải trình hoặc các Ủy ban khác có quan tâm. Hầu hết các phiên giải trình đều công khai trên các phương tiện thông tin đại chúng và thu hút được sự quan tâm của dư luận, cử tri. Và hệ quả đáng ghi nhận nhất của các Phiên giải trình theo nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Về các vấn đề xã hội Lương Phan Cừ là, tăng cường tính công khai, minh bạch trong quá trình hoạch định chính sách, xây dựng pháp luật và việc tổ chức thực hiện chính sách, pháp luật. Tại các phiên giải trình, những vấn đề nóng, phức tạp trong quản lý nhà nước, hoạch định chính sách đã được đưa ra thảo luận công khai, do đó làm tăng tính minh bạch trong các hoạt động của Chính phủ và giúp người dân hiểu hơn về các vấn đề này. Các phiên giải trình được tiến hành với sự tham gia của không chỉ các cơ quan có thẩm quyền mà còn có đại diện các tổ chức xã hội, doanh nghiệp, các chuyên gia, các cơ quan thông tin đại chúng và những người chịu tác động trực tiếp của chính sách, pháp luật đang được thảo luận hoặc tác động của quá trình thực hiện các chính sách, pháp luật này. Như vậy, giải trình có thể làm tăng lòng tin của công chúng vào một quy trình làm việc minh bạch của QH. Các phiên giải trình tạo điều kiện cho cử tri, nhân dân và các tổ chức xã hội, các đơn vị, doanh nghiệp, người chịu tác động có thể trình bày ý kiến, quan điểm của mình và đây cũng cũng là cơ hội để các ĐBQH đặt ra các câu hỏi cho các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền, ngành hành pháp và nghe được ý kiến đa chiều về nội dung đặt ra trong phiên giải trình.

Tuy nhiên, hiện nay, do chưa có văn bản quy định cụ thể, thống nhất về cách thức tổ chức nên các phiên giải trình tại các ủy ban cũng có khá nhiều điểm khác biệt. Theo Phó chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng và An ninh Trần Đình Nhã, điểm khác biệt dễ nhìn thấy nhất là ở cách ngồi. Ở Phiên giải trình của Ủy ban này thì các bộ trưởng, người có trách nhiệm giải trình ngồi đối diện với chủ tọa, ở Phiên giải trình của Ủy ban khác thì lại ngồi cùng Đoàn chủ tọa. Còn về cách chuẩn bị câu hỏi, Phó chủ nhiệm Ủy ban Về các vấn đề xã hội Bùi Sỹ Lợi chia sẻ, trước mỗi phiên giải trình, Thường trực Ủy ban Về các vấn đề xã hội đều có một bộ các câu hỏi do Ủy ban soạn sẵn để Phiên giải trình tập trung vào nội dung cần làm rõ, tránh lan man, thiếu trọng tâm. Phó chủ nhiệm Bùi Sỹ Lợi cũng thẳng thắn thừa nhận cái chưa được của cách làm này là đã là bộ đề thì có thể bị lộ đề. Chưa kể ít nhiều gì các ĐBQH tham gia giải trình cũng sẽ bị giới hạn trong những câu hỏi có sẵn. Hay về thành phần tham dự, nhiều đại biểu đánh giá cao cách làm sáng tạo của Ủy ban Kinh tế trong phiên giải trình về Tái cơ cấu nông nghiệp vào đúng ngày cuối cùng của năm 2014. Ngoài đại diện các cơ quan của Chính phủ, phiên giải trình còn có sự tham gia của 30 nông dân đại diện cho mọi vùng miền trong cả nước. 30 nông dân không chỉ ngồi nghe mà còn chủ động đặt nhiều câu hỏi khá hóc búa cho Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Cao Đức Phát.   

Những điểm khác biệt này không chỉ đơn giản là về thủ tục, kỹ thuật mà còn tác động đến hiệu quả của Phiên giải trình. Vì vậy, một câu hỏi được các đại biểu tham dự Hội thảo đặt ra là: bản chất của hoạt động giải trình là gì? Bởi lẽ, nếu nhìn từ thực tế tổ chức các Phiên giải trình vừa qua thì thấy, hoạt động giải trình khá giống với hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn, và càng giống hơn với hoạt động điều trần – một hoạt động khá phổ biến tại nghị viện các nước nhưng chưa được ghi nhận trong hoạt động của QH nước ta.

Trả lời vấn đề này, theo nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Về các vấn đề xã hội Lương Phan Cừ, giải trình khác với chất vấn. Chất vấn là một hoạt động mang tính cá nhân của ĐBQH. Người bị chất vấn thường là riêng rẽ trong các chức danh được QH bầu hoặc phê chuẩn. Hoạt động chất vấn mang tính chất quy trách nhiệm cá nhân trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của người được chất vấn. Còn giải trình mang tính chất làm rõ việc hoạch định chính sách, pháp luật cũng như việc tổ chức thực hiện các chính sách pháp luật của cơ quan, tổ chức có thẩm quyền. Giải trình là một hoạt động có phạm vi rộng, liên quan đến nhiều vấn đề, nhiều cơ quan, tổ chức còn hoạt động chất vấn thường bó hẹp trong phạm vi trách nhiệm của một chức danh nhất định. Quy trình, thủ tục chất vấn rất chặt chẽ, trong khi quy trình thủ tục Phiên giải trình thì linh hoạt hơn nhiều. Còn điều trần, dịch từ tiếng Anh là hearing, tức là nghe – được tổ chức khá nhiều tại ủy ban của nghị viện các nước. Ví dụ, tại nghị viện Đan Mạch, hoạt động điều trần được quy định trong luật và bộ thủ tục hoạt động của nghị viện, nhưng không hề có văn bản nào quy định quy trình, thủ tục tổ chức điều trần mà các ủy ban linh hoạt tùy theo mục tiêu tổ chức điều trần. Các cuộc điều trần của nghị viện Đan Mạch là nhằm làm rõ một chủ đề nhất định trước khi thông qua dự thảo luật hoặc đánh giá các luật đã thông qua, hoặc làm rõ một chủ đề mà một hoặc một số ủy ban quan tâm. Ví dụ như phiên điều trần về Hậu quả trong việc không hợp nhất các điều ước quốc tế trong pháp luật Đan Mạch của Ủy ban Tư pháp hay điều trần về Buôn bán người của Ủy ban Các vấn đề xã hội. Hoạt động giải trình cũng được tiến hành tại các cơ quan của nghị viện Đan Mạch. Theo đó, Ủy ban của nghị viện yêu cầu Bộ trưởng tham gia phiên giải trình trả lời miệng câu hỏi về các vấn đề như: dự thảo luật, luật hiện hành hoặc một chủ đề nhất định thu hút sự quan tâm đặc biệt của dư luận. Phiên giải trình có thể do một hoặc nhiều ủy viên Ủy ban triệu tập. Ủy viên đề xuất tổ chức giải trình sẽ đề xuất một số câu hỏi để Chủ nhiệm Ủy ban chính thức phê duyệt. Hoạt động điều trần và hoạt động giải trình có thể được tổ chức kín hoặc công khai theo quyết định của ủy ban tổ chức. Các câu trả lời của bộ trưởng trong Phiên giải trình hoặc mọi tài liệu có liên quan trong Phiên điều trần đều được công bố trên cổng thông tin điện tử của Ủy ban.

Như vậy, về hình thức, hoạt động giải trình của bộ trưởng tại các ủy ban của nghị viện Đan Mạch khá giống với hoạt động giải trình tại Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của QH ta. Từ kinh nghiệm tiến hành các Phiên giải trình tại Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban vừa qua cho thấy, giải trình là hoạt động phù hợp với xu hướng của QH ta hiện nay là chuyển dần hoạt động của QH về các công xưởng làm việc thực sự của QH là Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của QH. Giải trình làm rõ trách nhiệm của các cơ quan có liên quan, phục vụ chức năng giám sát của QH, điều này đã rõ. Nhưng phiên giải trình cũng có thể là diễn đàn để các bên có lợi ích đụng chạm, thậm chí là mâu thuẫn nhau, trao đổi, thảo luận, làm rõ những ưu – nhược điểm trước khi trình QH quyết định một chính sách, một đạo luật.

Giải trình ở các cơ quan của QH ta ban đầu là những phiên họp ủy ban mở rộng có đại diện của Chính phủ, mang tính chất báo cáo. Sau đó là các cuộc làm việc, hội thảo, tọa đàm về những điểm nóng chính sách. Và hiện nay là các phiên giải trình được tiến hành công khai để cử tri quan tâm có thể theo dõi. Kinh nghiệm tổ chức giải trình đúc rút từ thực tế giúp các phiên giải trình ngày một hấp dẫn và hiệu quả hơn. Tuy nhiên, dường như vẫn có chút cấn cái khi một hoạt động có hiệu quả thiết thực, tác động lớn như vậy lại chưa có một quy trình, thủ tục cụ thể, thống nhất và chưa có quy định rõ về hệ quả pháp lý của các Phiên giải trình. Tại Hội thảo, đại diện Thường trực Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của QH đề nghị, đã đến lúc cần tổng kết, tập hợp kinh nghiệm tổ chức giải trình tại Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban để quy định thành văn bản pháp luật, hoặc có thể ban hành một bộ quy định hướng dẫn để thực hiện thống nhất tại Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của QH. Trong đó, cần quy định rõ những nội dung như: quyết định tổ chức phiên giải trình, đề nghị tổ chức phiên giải trình, nội dung yêu cầu giải trình, người đến báo cáo, giải trình, thời gian, địa điểm tiến hành giải trình, chuẩn bị kế hoạch triển khai thực hiện như thế nào? Chủ thể tham gia phiên giải trình bao gồm những ai? Thủ tục tiến hành giải trình gồm những bước nào? Hệ quả của phiên giải trình là làm rõ vấn đề mà cơ quan yêu cầu giải trình quan tâm, hay là nguồn thông tin phục vụ cho giám sát, thẩm tra, giúp cá nhân, cơ quan được yêu cầu giải trình thực hiện tốt hơn chức năng, nhiệm vụ của mình, có tính chất ràng buộc cơ quan giải trình hay không? Trách nhiệm tham gia của thành viên cơ quan yêu cầu giải trình, người yêu cầu đến giải trình, những người có liên quan, và điều kiện cơ sở, phương tiện, vật chất phục vụ phiên giải trình... như thế nào? Làm rõ các nội dung này sẽ tạo một khuôn khổ thống nhất cho việc tiến hành giải trình tại Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của QH, từ đó, nâng cao chất lượng các phiên giải trình và góp phần thiết thực nâng cao chất lượng hoạt động của QH.

Người đại biểu nhân dân