Là một trong ba hình thức giám sát cơ bản của QH, chất vấn là hoạt động thường xuyên, có tính chất đối thoại mang tính quyền lực, đề cập rộng rãi về các mặt của tình hình kinh tế - xã hội đất nước, từ việc xét xử các vụ án dân sự đến những vấn đề quốc kế dân sinh, bảo vệ môi trường, toàn cầu hóa... Vì thế, GS. TS. Nguyễn Lân Dũng cho rằng, nếu ĐBQH thiếu kiến thức chuyên sâu, không nắm rõ vấn đề thì rất dễ dẫn đến tình trạng chất vấn dàn trải, không đúng trọng tâm, thiếu căn cứ hoặc quá tỉ mỉ đến những việc không điển hình.
Trên nghị trường QH, GS. TS. Nguyễn Lân Dũng nổi tiếng khi thường nêu ra các vấn đề đi sâu vào những nhức nhối trong đời sống dân sinh, nhất là khi QH thảo luận về tình hình kinh tế - xã hội. Để tóm tắt được các vấn đề đó, ông dựa vào những sự việc quan sát thấy hằng ngày, căn cứ vào các buổi tiếp xúc cử tri hay theo dõi qua thông tin thời sự trên báo, trên mạng xã hội. Ông cho rằng, ĐBQH phải nhiệt tình tiếp xúc với dân, để có thể phản ánh được nguyện vọng, ý chí của nhân dân, nói lên được cái dân muốn nói, dân muốn biết. Dân bức xúc điều gì mà thấy đúng thì cần nói, không suy tính thiệt hơn, nhưng trước khi phát biểu cần chuẩn bị thật kỹ, phải xác thực. “Mỗi kỳ họp tôi thường nêu ra được 5 hay 6 bức xúc lớn của nhân dân và đề ra các kiến nghị cần thực hiện. Nhiều bài phát biểu được phát lại trên Youtube.com và thu được rất nhiều cảm nhận đồng tình. Trong suốt thời gian trước kỳ họp, tôi về địa phương để gặp gỡ, tiếp xúc cử tri, nhiều khi tiếp xúc tại nhà với cử tri Hà Nội và các nơi khác, nghe qua điện thoại, lắng xem dân chúng bức xúc nhiều nhất về những điều gì, rồi suy nghĩ, hệ thống lại thành vài vấn đề, có ví dụ cụ thể, có số liệu thực tế. Làm ĐBQH, không thể cứ phát biểu gay gắt, đủ thứ chuyện không tiêu biểu, không nêu được dẫn chứng, đến khi bị hỏi ngược lại thì chịu chết, không nói được câu nào”.
Theo GS. TS. Nguyễn Lân Dũng, mỗi đại biểu khi chất vấn nên đứng trên cương vị người trả lời để đặt câu hỏi và phải chất vấn trên tinh thần xây dựng, khách quan. Ông hay chất vấn về các vấn đề liên quan đến giáo dục, khoa học - công nghệ, và tam nông - bởi đó là những lĩnh vực quan trọng mà ông lại có điều kiện sâu sát, có kinh nghiệm. Ông luôn đặt ra yêu cầu đối với bản thân là: “Chất vấn hay phát biểu phải sâu sắc, nói câu nào cũng phải đích đáng, thực chất. Và trên hết là với tinh thần xây dựng, muốn có sự đổi mới đích thực”.
Nói đủ, nói đúng bản chất
Mỗi lần phát biểu trên nghị trường, GS. TS. Nguyễn Lân Dũng thường khái quát khoảng vài bức xúc lớn nhưng không chỉ “nêu ra cho có” mà luôn đặt mình vào vị trí lãnh đạo, các cơ quan, tổ chức liên quan để suy nghĩ, đề xuất ra hướng giải quyết sao cho hợp tình, hợp lý. “Tôi phân ra thành từng vấn đề, nhưng tuyệt nhiên không kêu mà tôi đề nghị giải quyết theo hướng này hay theo hướng kia. Còn khi góp ý vào các văn bản luật thì lại khác, tôi nêu rõ cái này không được, cái kia không nên và tại sao không được, không nên rồi giải thích cụ thể, góp ý nên đổi lại như thế nào”.
QH quy định thời gian phát biểu trên hội trường của mỗi ĐBQH tối đa là 7 phút, GS. TS. Nguyễn Lân Dũng luôn cố gắng nói đủ ý, không vòng vo, dàn trải mà đi thẳng vào trọng tâm của vấn đề. Ông bảo, nếu mỗi đại biểu xin thêm dù chỉ 1-2 phút, sẽ ảnh hưởng đến quỹ thời gian của người khác, làm mất thời gian chung của QH và thật tình phần nói dài thêm mọi người chẳng ai muốn nghe nữa. Vì vậy, lúc nào ông cũng cố gắng chuẩn bị bài phát biểu bằng văn bản mạch lạc và tính toán thời gian hợp lý, để không bao giờ phải xin thêm giờ. “Thậm chí, tôi còn dặn đại biểu ngồi bên cạnh là bao giờ đến 6 phút thì bấu tôi một cái, tôi sẽ chủ động ngắt bớt để nói gọn lại, nhưng vẫn nêu đủ những việc cần nói”.
GS. TS. Nguyễn Lân Dũng đúc kết: Đã làm ĐBQH, một là phải nói đủ, nói đúng bản chất, đúng sự thực; Hai là phải có kiến nghị một cách xây dựng để giải quyết các sự việc còn vướng mắc. Để cho sinh động, có thể dẫn cả các câu vè dân gian. “Chẳng hạn để nói về nguy hại của xe Công nông trong giao thông tôi đọc câu vè dân gian: Ra đường sợ nhất công nông, Về nhà sợ nhất... vợ không nói gì! Mọi người cười ồ lên nhưng sẽ ghi nhớ”.
Đại biểu nhân dân
