Thực hiện các quy định của Pháp lệnh Tổ chức điều tra hình sự năm 2004 (Pháp lệnh năm 2004), tổ chức cơ quan điều tra trong công an nhân dân, quân đội nhân dân, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao và các cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra (bộ đội biên phòng, hải quan, kiểm lâm, lực lượng cảnh sát biển) đã đi vào ổn định, hoạt động hiệu quả trong đấu tranh, phòng, chống tội phạm, góp phần bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân; bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ an ninh quốc gia và bảo đảm trật tự, an toàn xã hội. Theo đánh giá của Bộ Công an, cơ quan chủ trì soạn thảo dự án Luật, từ khi Pháp lệnh năm 2004 có hiệu lực đến nay, các cơ quan điều tra và cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra đã tiếp nhận, giải quyết gần 850 nghìn tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố; khởi tố 733.339 vụ án hình sự, với trên 1 triệu bị can. Cơ quan điều tra được tổ chức theo hướng tập trung, thống nhất, chuyên sâu nên đã phát hiện điều tra, xử lý có hiệu quả tội phạm theo thẩm quyền được giao. Trong đó, cơ quan điều tra trong công an nhân dân đã có sự gắn kết giữa hoạt động trinh sát với điều tra theo pháp luật về tố tụng hình sự. Cơ quan cảnh sát điều tra công an cấp huyện, cơ quan điều tra hình sự khu vực trong quân đội nhân dân đã thực hiện tăng thẩm quyền điều tra theo các nghị quyết của UBTVQH. Cơ quan cảnh sát điều tra công an cấp huyện đã giải quyết 88% số vụ án hình sự xảy ra trên toàn quốc, tạo điều kiện để cơ quan điều tra cấp trên tập trung điều tra những vụ án về các tội đặc biệt nghiêm trọng, phức tạp; đồng thời, thực hiện tốt hơn việc tổng kết, thanh tra, kiểm tra, hướng dẫn nghiệp vụ và pháp luật với cơ quan điều tra cấp dưới. Thực tế cũng cho thấy, tổ chức cơ quan điều tra trong công an nhân dân, quân đội nhân dân theo Pháp lệnh năm 2004 là phù hợp, tạo điều kiện để Viện Kiểm sát nhân dân thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp ngay từ khi tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố đến khi kết thúc điều tra, góp phần tăng cường trách nhiệm của công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với điều tra.

Tuy nhiên, Pháp lệnh hiện hành đã được ban hành từ năm 2004 nên chưa có điều kiện để thể chế hóa, cụ thể hóa đầy đủ các quan điểm chỉ đạo của Đảng về chiến lược cải cách tư pháp theo Nghị quyết 49, Kết luận 92 của Bộ Chính trị. Thực hiện quan điểm chỉ đạo của Đảng tại Kết luận số 92 là sắp xếp tinh gọn đầu mối trong từng cơ quan, bảo đảm hiệu quả, tiết kiệm, không chồng chéo nhiệm vụ, Cơ quan Cảnh sát điều tra Bộ Công an theo hướng tinh gọn đầu mối, cụ thể là sáp nhập Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về trật tự quản lý kinh tế và chức vụ và Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về tham nhũng thành Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về trật tự quản lý kinh tế và tham nhũng. Thẩm quyền của cơ quan điều tra thuộc Bộ Công an và công an cấp tỉnh, công an cấp huyện cũng được phân định rõ ràng, tránh chồng chéo nhiệm vụ. Để phù hợp với các quy định của Hiến pháp năm 2013 về tổ chức, phân công, phối hợp, kiểm soát việc thực hiện quyền lực Nhà nước và bảo đảm quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân, dự án Luật Tổ chức cơ quan điều tra đã sửa đổi, bổ sung một số quy định hiện hành.

Thường trực Ủy ban Tư pháp tán thành với quan điểm xây dựng dự án Luật Tổ chức cơ quan điều tra hình sự để thể chế hóa các chủ trương, quan điểm của Đảng và cụ thể hóa các quy định mới của Hiến pháp năm 2013. Mục tiêu của việc ban hành Luật về tổ chức cơ quan điều tra hình sự là: phải bảo đảm hoạt động điều tra hình sự được tập trung, thống nhất, hiệu lực, hiệu quả; có sự phân công, phân cấp rành mạch; bảo đảm kiểm soát chặt chẽ quá trình điều tra; tiến hành điều tra nhanh chóng, kịp thời, chính xác, khách quan, toàn diện, đầy đủ, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội.

Tuy nhiên, tại Phiên họp thẩm tra sơ bộ dự án Luật, nhiều đại biểu băn khoăn với đề xuất của cơ quan chủ trì soạn thảo về việc giao thẩm quyền điều tra bước đầu cho công an xã, phường, thị trấn, đồn, trạm công an, sau đó kết luận mới chuyển cho cơ quan điều tra có thẩm quyền. Theo đại diện Bộ Công an, hiện có 40% vụ án hình sự xảy ra ở xa trung tâm quận, huyện, tỉnh, thành phố. Thực tế, trong các vụ án giao thông hoặc các vụ xô xát xảy ra trong cộng đồng dân cư thì thông thường, công an xã, phường cũng là lực lượng phải thực hiện nhiệm vụ bảo vệ hiện trường. Ngoài ra, khi người dân đến tố giác thì công an xã phải lấy lời khai và phải bắt giữ, ngăn chặn hành vi sai phạm trong các trường hợp phạm tội quả tang. Vừa qua, do pháp luật chưa quy định nên kết quả hoạt động hỗ trợ điều tra ban đầu của công an xã, phường, thị trấn, đồn, trạm công an trên thực tế chưa được thừa nhận là tài liệu tố tụng, dẫn đến khó khăn, tốn kém, lãng phí thời gian trong điều tra, xử lý tội phạm. Mặt khác, các đối tượng phạm tội hiện nay có biểu hiện manh động hơn so với trước đây. Trong quá trình làm nhiệm vụ, nhiều công an xã đã hy sinh hoặc bị thương.

Ghi nhận thực trạng nêu trên, song nhiều đại biểu không khỏi băn khoăn. Bởi lẽ, theo Pháp lệnh Công an xã thì lực lượng công an xã không được coi là cơ quan có thẩm quyền thực hiện tiến hành một số hoạt động điều tra. Trên thực tế, trình độ của công an cấp xã ở nhiều địa phương còn hạn chế, chưa được đào tạo cơ bản về chuyên môn, nghiệp vụ điều tra. Như vậy, việc giao thêm nhiệm vụ điều tra ban đầu cho công an xã sẽ vượt quá khả năng của lực lượng này, dễ dẫn đến việc làm sai trong điều tra vụ án hình sự. Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Nguyễn Văn Hiện nhấn mạnh, lịch sử tố tụng ở nước ta đã cho thấy, các vụ án bị khiếu nại kéo dài, xử lý mất nhiều thời gian, thậm chí là đến nay vẫn chưa xét xử được chủ yếu là do lực lượng công an xã tự tiện can thiệp vào hiện trường, khiến cơ quan điều tra chuyên trách khó thu thập đầy đủ, chính xác bằng chứng, dễ bỏ lọt tội phạm hoặc làm oan người vô tội.

Tờ trình dự án Luật cũng cho biết, tình hình vi phạm pháp luật trong lĩnh vực thủy sản trên biển, thuế, chứng khoán ngày càng gia tăng, với thủ đoạn tinh vi. Vì thế, dự án Luật dự kiến bổ sung lực lượng kiểm ngư, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước và cơ quan thuế là cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra. Việc giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra cho các cơ quan này sẽ giúp huy động sức mạnh tổng hợp tham gia đấu tranh phòng, chống tội phạm, góp phần giảm tải cho các cơ quan điều tra chuyên trách. Đại diện Tổng cục Thuế chỉ ra thực tế, một bộ phận doanh nghiệp đã lợi dụng cơ chế thông thoáng của Nhà nước để trốn tránh việc nộp thuế, và số vụ có dấu hiệu tội phạm mà ngành thuế chuyển qua cơ quan điều tra trong những năm gần đây đã tăng nhanh. Tình hình tội phạm trong lĩnh vực thuế hiện cũng phức tạp, tinh vi hơn và diễn ra trên diện rộng hơn nhiều so với trước đây. Nếu cơ quan thuế có thẩm quyền điều tra sẽ dễ dàng phát hiện sai phạm hơn, tránh thất thoát cho ngân sách nhà nước. Trong khi đó, số lượng cán bộ điều tra ở các cơ quan công an còn hạn chế. Mỗi vụ việc được chuyển sang cơ quan điều tra đều phải xem xét lại các chứng cứ, phối hợp với cơ quan thuế để xem xét, giám định nên mất rất nhiều thời gian. Cũng theo đại diện Tổng cục Thuế thì hiện nay, ở nhiều nước trên thế giới đang tổ chức một bộ phận cảnh sát thuế nằm trong cơ quan thuế để điều tra các vi phạm về thuế. Hiện nay, Tổng cục Thuế nước ta cũng đã nhận được đề nghị phối hợp điều tra với một số quốc gia đối với các hành vi chuyển giá.

Theo Phó chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga, đúng là việc giao lực lượng kiểm ngư, cơ quan thuế và Ủy ban Chứng khóa nhà nước thực hiện một số hoạt động điều tra có thể giúp đẩy nhanh tiến độ điều tra và giảm tải cho cơ quan điều tra chuyên trách. Tuy nhiên, còn có một thực tế khác là hiện nay, các lực lượng được giao thẩm quyền tiến hành một số hoạt động điều tra trong các lĩnh vực này như kiểm lâm, hải quan cũng đang không thực hiện hết thẩm quyền, trách nhiệm của mình. Báo cáo tổng kết của Chính phủ đã chỉ rõ, từ năm 2005 đến tháng 6.2013, hải quan chỉ khởi tố 10.812 bị can, cảnh sát biển là 64 vụ, kiểm lâm là 2.900 bị can. Tình hình buôn lậu nghiêm trọng như vậy, nhưng hải quan mới khởi tố 26 vụ án về buôn lậu, vận chuyển trái phép qua biên giới trong 8 năm rưỡi. Các cơ quan này có thẩm quyền điều tra đến cuối cùng trong những trường hợp phạm tội đơn giản, nhưng chỉ khởi tố, tiến hành điều tra ban đầu là chuyển ngay cho cơ quan điều tra chuyên trách, không đúng với quy định của Bộ luật Hình sự. Từ thực tế này, Phó chủ nhiệm Ủy ban Lê Thị Nga cho rằng, lý lẽ của Bộ Công an nhằm bổ sung thẩm quyền điều tra cho kiểm ngư, cơ quan thuế, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước chưa thuyết phục. Trước hết, cơ quan thuế ở nước ta tổ chức không giống với cơ quan thuế của nước ngoài nên việc áp dụng kinh nghiệm như của nước ngoài là không đủ cơ sở. Thêm nữa, nếu dựa trên lý do các ngành nghề có đặc thù riêng thì sắp tới có thể đẻ ra nhiều ngành cần điều tra chuyên sâu khiến không còn khái niệm điều tra chuyên trách nữa. Tán thành quan điểm này, nhiều ý kiến tại Phiên họp của Thường trực Ủy ban Tư pháp cũng đặt câu hỏi: cứ mở rộng mãi thẩm quyền điều tra như vậy thì liệu có phải đến một lúc nào đó sẽ là nhà nhà điều tra hay không? Cán bộ điều tra chuyên trách được đào tạo bài bản, có kinh nghiệm mà tiến hành hoạt động điều tra cũng còn xảy ra sai sót. Nếu theo đề xuất của dự thảo Luật thì tới đây, sẽ có những cá nhân không được đào tạo bài bản, chuyên sâu về nghiệp vụ điều tra lại có quyền điều tra tội phạm. Vậy có thể bảo đảm được hiệu quả hay không? Một số ý kiến cũng nêu rõ: nếu không cẩn thận thì việc được trao quyền tiến hành một số hoạt động điều tra có thể trở thành bảo bối cho một bộ phận cán bộ có thẩm quyền trong các lực lượng này hạch sách cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp và cá nhân. Thường trực Ủy ban Tư pháp cũng lưu ý cơ quan soạn thảo, nếu học tập kinh nghiệm nước ngoài thì phải so sánh hệ thống luật, mô hình tố tụng, hệ thống cơ quan tư pháp của nước ngoài với nước ta như thế nào để bảo đảm tạo ra chỉnh thể thống nhất trong tổ chức bộ máy nhà nước thì khi vận hành mới hiệu quả, không chuệch choạc.

Người đại biểu nhân dân