Cách thức ưu việt nhất

Theo nghĩa chung nhất có thể hiểu chất vấn là yêu cầu của nghị sĩ đối với Thủ tướng hay các thành viên của Chính phủ ra trước phiên họp toàn thể để trả lời về việc thi hành chính sách quốc gia, hay một vấn đề hiện thời nào đó của quốc gia. Đây là hoạt động quyền lực mang tính giám sát, là quyền Hiến định của ĐBQH. Quyền chất vấn là quyền năng của nghị sĩ được sinh ra từ chức năng giám sát của Nghị viện. Cơ sở lý luận của quyền giám sát của Nghị viện chỉ có được trong chế độ đại nghị - chế độ mà ở đó giám sát được sinh ra từ tính phải chịu trách nhiệm của hành pháp trước lập pháp. Chất vấn là một hình thức cơ bản của giám sát. So với các hình thức giám sát khác, thì chất vấn có nhiều ưu điểm hơn, cụ thể hơn, ngắn gọn hơn và chỉ rõ trách nhiệm của người bị chất vấn hơn.

Cốt lõi của hoạt động chất vấn là việc ĐBQH yêu cầu các quan chức cao cấp của Nhà nước trả lời (thường là trước phiên họp toàn thể) về trách nhiệm của mình trong việc thi hành chính sách quốc gia, hay về một vấn đề thời sự nào đó mà xã hội quan tâm. Được coi là một hình thức giám sát trực tiếp của Nghị viện, chất vấn là hoạt động bảo đảm chế độ trách nhiệm ở tầm cao nhất, đó là tầm thực hiện chính sách. Khi quyền hoạch định và thi hành chính sách được trao vào tay của các quan chức cao cấp, thì điều quan trọng là phải có sự kiểm tra, nhắc nhở và cảnh báo kịp thời. Và, chất vấn là cách thức ưu việt nhất mà một thiết chế hoạt động theo chế độ hội nghị như QH mới có đủ quyền năng thực hiện.

Nghĩa vụ do Nhân dân ủy quyền

Các quy định pháp lý về hoạt động chất vấn của ĐBQH đã xuất hiện trong văn bản pháp luật đầu tiên của ViệtNam, đó là Hiến pháp năm 1946. Các quy định pháp luật này đã hình thành và từng bước phát triển qua từng thời kỳ cùng với sự đổi mới trong tư duy và cách nhìn nhận đối với hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn. Cao nhất là Hiến pháp năm 2013 (Điều 80), tiếp đó là Luật Tổ chức QH năm 2014 (Điều 32), Luật Hoạt động giám sát của QH hiện hành (Khoản 2 Điều 2, Điều 11, Điều 19 và Điều 40); Nghị quyết số 08/2002/QH11 Ban hành quy chế hoạt động của ĐBQH và Đoàn ĐBQH và Nghị quyết số 07/2002/QH11 ban hành Nội quy Kỳ họp QH cũng đều ghi nhận và quy định trong nhiều điều, khoản về hoạt động chất vấn của ĐBQH. Qua đó cho thấy, chất vấn và hoạt động chất vấn của ĐBQH rất được coi trọng, cả trong hoạt động thường xuyên và trong kỳ họp toàn thể của ĐBQH.

Kế thừa những bản Hiến pháp trước đây, Hiến pháp năm 2013 tiếp tục khẳng định quyền giám sát tối cao của QH. Theo đó, QH thực hiện quyền giám sát tối cao đối với toàn bộ hoạt động của Nhà nước. ĐBQH đóng vai trò rất quan trọng trong việc thực hiện tốt chức năng này. Hiến pháp năm 2013 đã mở rộng và cá thể hóa trách nhiệm của người bị chất vấn. Đặc điểm của quyền chất vấn của ĐBQH theo Hiến pháp 2013 là các đại biểu không chất vấn cơ quan Nhà nước nói chung mà chất vấn cá nhân, người đứng đầu các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền như Chủ tịch Nước, Chủ tịch QH, Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng và các thành viên khác của Chính phủ, Chánh án Tòa án Nhân dân Tối cao, Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao, Tổng Kiểm toán Nhà nước. Đây là điều khác biệt so với quyền chất vấn của ĐBQH được quy định tại Hiến pháp 1959 và Hiến pháp 1980.

Bên cạnh đó, Hiến pháp năm 2013 là bản Hiến pháp nhấn mạnh chủ quyền nhân dân, Hiến định rõ cơ chế nhân dân thực hiện quyền lực của mình bằng dân chủ trực tiếp và dân chủ đại diện thông qua QH, HĐND và các cơ quan khác của Nhà nước. Theo đó, ĐBQH thực hiện quyền chất vấn cũng đồng thời là thực hiện nghĩa vụ do nhân dân ủy quyền, bảo đảm quyền làm chủ của nhân dân.

Vẫn còn bất cập, mâu thuẫn

Hiến pháp năm 2013 đã tạo nền tảng pháp lý cho việc hoàn thiện pháp luật về hoạt động giám sát nói chung và hoạt động chất vấn nói riêng. Tuy nhiên, xét về tính thống nhất và chi tiết trong các quy định pháp luật có thể thấy vẫn còn những bất cập, mâu thuẫn và chưa thống nhất.

Pháp luật chưa quy định cụ thể thế nào là các trường hợp cần thiết đòi hỏi QH ban hành nghị quyết về việc trả lời chất vấn và trách nhiệm của người bị chất vấn. Khái niệm trách nhiệm của người bị chất vấn chưa được làm rõ là trách nhiệm giải quyết những vấn đề mà ĐBQH chất vấn hay là trách nhiệm cá nhân theo cách hiểu là một chế tài trong hoạt động chất vấn? Về mối quan hệ phối hợp giữa Đoàn thư ký kỳ họp, Ban Công tác đại biểu và VPQH trong việc tổng hợp văn bản trả lời chất vấn, đề xuất nội dung và danh sách những người trả lời chất vấn để UBTVQH xem xét trình QH quyết định? Mối liên hệ giữa hoạt động chất vấn và việc lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu tín nhiệm; giữa hoạt động chất vấn và giám sát chuyên đề tại kỳ họp; thời gian trả lời chất vấn bằng văn bản; cách thức để những người bị chất vấn báo cáo với ĐBQH về kết quả thực hiện lời hứa và những vấn đề đã đề cập đến khi trả lời chất vấn trực tiếp và kể cả những chất vấn được trả lời bằng văn bản; cơ chế để ĐBQH thực hiện quyền đề nghị QH thảo luận về vấn đề mà ĐBQH chất vấn nhưng không đồng ý với nội dung trả lời, nhất là đối với những chất vấn trả lời bằng văn bản; vai trò, trách nhiệm của những người tham gia giải trình làm rõ thêm những nội dung mà đại biểu chất vấn...

Hiện nay những quy định về hoạt động chất vấn đã khá hoàn chỉnh, tuy nhiên trong bối cảnh QH hoạt động ngày càng tích cực và hiệu quả, nhất là thể chế hóa quy định của Hiến pháp mới về hoạt động chất vấn, thì phải tiếp tục sửa đổi, bổ sung và hoàn thiện các quy định pháp lý hiện hành nhằm kiện toàn hệ thống pháp luật về hoạt động này, tăng cường tính tích cực, đồng thời khắc phục những hạn chế hiện nay của hoạt động chất vấn.

Chất vấn (interpellation) - theo định nghĩa của từ điển mạng Webster’s 1913 Dictionary (Webster’s Revised Unabridged Dictionary) là quy trình trong nhiều nước nhằm yêu cầu Chính phủ giải thích một động thái hoặc chính sách của mình. Đó là yêu cầu bằng văn bản của cả Nghị viện hoặc một nhóm nghị sĩ đối với Chính phủ hoặc Bộ trưởng giải trình về một vấn đề chính trị lớn, hoặc đường lối chính trị chung của Chính phủ. Nói cách khác, có thể coi chất vấn là yêu cầu của nghị sĩ đối với Thủ tướng, hay các thành viên của Chính phủ trước phiên họp toàn thể của Nghị viện để trả lời về việc thực thi chính sách, hay một vấn đề nào đó của quốc gia.

PGS.TS. Đinh Xuân Thảo
Viện trưởng Viện Nghiên cứu lập pháp

Người đại biểu nhân dân