Ở bên ngoài thị giác

Nếu trong Hình, Không gian và Cách nhìn, tác giả đào sâu nghiên cứu mọi thành tố của ngôn ngữ hội họa tạo hình như một giáo trình giảng dạy, thì Nghệ thuật và tâm thức sáng tạo tập trung tìm hiểu thế giới bên trong, cách mà con người thai nghén và tạo dựng nghệ thuật từ tâm thức, mối quan hệ bập bênh giữa nội tâm với ngoại vật... Người viết đưa độc giả lên một đỉnh cao để thấy toàn bộ cốt lõi của hiện tượng nghệ thuật khiến không ít người từng nhiều lần quanh co lạc lối. Cuốn sách làm phong phú thêm những hiểu biết về thành tựu của quá khứ từ những nghiên cứu hiện tại, khi đi qua những giao cảm nội tâm phức tạp, các mâu thuẫn trong lịch sử nghệ thuật, Graham Collier đã cho thấy tính nhất quán của nghệ thuật và con người.

Chia sẻ tại buổi ra mắt Nghệ thuật và tâm thức sáng tạo mới đây, dịch giả Trịnh Lữ cho biết, ông dịch cuốn sách này nhằm giúp việc giảng dạy, học tập, phê bình cũng như thưởng ngoạn, sưu tập mỹ thuật ở Việt Nam có một dẫn đạo theo những câu hỏi chính đáng về nghệ thuật tạo hình. Chính tác giả Collier khi biết ý định dịch thuật của Trịnh Lữ cũng ghi nhận bằng lời hồi đáp: Nếu anh thấy những câu hỏi và nỗ lực giải đáp trong sách của tôi là chính đáng ở Việt Nam, thì tôi tin rằng tâm thức của người Việt vẫn chưa bị xa lạ với hiện thực, đến mức tự coi mình chỉ là một ngẫu nhiên phi lý, hoặc chưa “tiến hóa” đến mức thấy mình là một đấng thượng tôn toàn năng và nghệ thuật Việt Nam vẫn có cơ hội tránh thoát năng lượng tiêu cực đã và đang chi phối nghệ thuật đương đại - ý tôi là phương Tây, và những nước vẫn coi phương Tây là mẫu mực.

Được viết từ 50 năm trước nhưng những nhận định của Collier về nghệ thuật vẫn sáng rõ. Năng lượng tích cực trong sáng tạo được khởi phát từ môi trường văn hóa, xã hội và cảm quan của nghệ sĩ. Người làm nghệ thuật trong lúc có cảm hứng, không hề suy tính về việc họ phải nhìn môi trường đó như thế nào. Sức sáng tạo đang dâng cao và tâm thức đầy sức căng khiến họ tự nhiên vỡ ra, thấy một hiện thực khác hẳn, và họ tìm cách diễn tả nó. Sự biểu đạt như thế, dù có y chang cái mà mắt thường thấy cũng không đơn thuần là hiện tượng, sự vật ban đầu nữa. Nắm bắt được cơ chế này là cách thúc đẩy quá trình sáng tạo và hiểu về sáng tạo. Như đúc kết của hoạ sĩ Phạm Long: Tác phẩm phải sống, nếu không nghệ sĩ rất dễ rơi vào tình trạng minh họa, trang trí, người ta nhìn vào không cảm thấy xúc động, không thúc đẩy người ta phải suy nghĩ.

Trách nhiệm của người làm nghệ thuật

Nhiều năm trở lại đây, một loạt trào lưu nghệ thuật hậu hiện đại - nghệ thuật đương đại được đưa ra như ý niệm, sắp đặt, trình diễn… tác động đến lối tư duy, cách làm của nghệ sĩ. Collier cho rằng, nhờ đó mà ta thấy hiện tượng nghệ thuật giờ đây là sản phẩm của tâm thức nhân loại đang trong thời kỳ quá độ đến một cái gì đó sau khi đã tàn phá mọi giá trị truyền thống từ sau Thế chiến II. Tâm trạng hậu hiện đại là giễu nhại và tự trào, châm biếm và chỉ trích. Những giá trị thường được mô tả là “biểu hiện”, “biểu tượng”, “siêu thực”, “tự nhiên chủ nghĩa”… không còn áp dụng được nữa. Những giá trị thẩm mỹ, thể hiện ở kỹ năng và kỹ thuật cũng không còn được nhìn nhận trong một môi trường văn hóa nghệ thuật chỉ sôi sục toàn những nỗ lực “đánh dấu”. Do vậy, cái hay của nghệ thuật bây giờ là dám cất lên tiếng kêu chống lại sự nông cạn của cuộc sống hiện đại, tất nhiên, cái dở cũng đi kèm là ngụy trang cho thói tầm thường vụn vặt và giả dối. 

Để thấy rằng, dẫn luận về nghệ thuật giúp con người có cái nhìn tỉnh táo hơn về sáng tạo nghệ thuật, để mỗi tác phẩm phải là một sự giao đãi giữa thế giới nội tâm và thế giới bên ngoài. Muốn vậy, nghệ sĩ không chỉ sao chép những gì họ nhìn thấy mà phản chiếu thông qua cảm nhận về thế giới đập vào mắt họ. Nói cách khác, trách nhiệm của người làm nghệ thuật là không thể tách rời hiện thực đời sống. Ta biết chỉ cần hình ảnh không thôi cũng đã lay động được ta rồi, tuy nhiên chính nội dung mới làm nên hình hài của nó. Nhờ hình hài ấy mà ta nhận ra nghệ sĩ cũng có mặt trong tác phẩm. Collier cho rằng, nó là cái nhìn của tâm trạng họ, viễn ảnh tiên tri của họ, những thấu thị trực giác của họ, hy vọng của họ, nỗi khắc khoải và niềm vui của họ.

“Ngày 1.6.2018, tôi viết bức thư đầu tiên cho cụ - lúc này đã 95 tuổi - chuyển lời của các bạn Vương Tử Lâm, Phạm Long và Phạm Văn Thiều thăm hỏi cảm ơn cụ, báo tin cuốnHình, Không gian và Cách nhìn được đón nhận nhiệt tình ở Việt Nam và xin tham vấn cụ khi dịch cuốn này. Cụ trả lời tôi bằng điện thoại, giọng nói như thanh niên, mở màn cho hơn hai tháng thư từ và điện thoại qua lại”. Ngoài hàm lượng lớn thông tin, câu chuyện của dịch giả - tác giả được đưa vào khiến cho cuốn sách thú vị và có tính cập nhật cũng như gần gũi hơn với người Việt. Để sau phần trả lời cho câu hỏi chính đáng về tạo hình, độc giả, nhất là mỗi nghệ sĩ biết cách đi sâu vào tâm thức sáng tạo, khai thác nó trên suốt con đường nghệ thuật.

Cuốn sách “Nghệ thuật và tâm thức sáng tạo” do Công ty CP Văn hóa Đông A và NXB Dân Trí liên kết xuất bản. Tác giả Graham Collier đã cho phép người dịch được dịch từng phần hoặc toàn bộ cuốn sách để xuất bản ở Việt Nam. Bản dịch có giá trị của một văn phẩm hợp tác giữa tác giả và người dịch, khiến nó trở thành sản phẩm chung của hai nền văn hóa khác biệt.

 daibieunhandan.vn