Phiên chất vấn

Phiên chất vấn là khoảng thời gian trong chương trình nghị sự của Nghị viện được dành riêng cho hoạt động nghị sĩ hỏi và bộ trưởng/thủ tướng trả lời. Thông qua các phiên chất vấn, các nghị sĩ không phải thành viên Chính phủ có thể kiểm tra khả năng lực của Chính phủ trong việc giải quyết các vấn đề liên quan đến lợi ích quốc gia. Ở Nghị viện nhiều nước, phiên chất vấn là điểm nhấn truyền thông trong chương trình nghị sự của Nghị viện và được truyền hình trực tiếp toàn bộ hoặc một phần.

Báo cáo khảo sát của Liên minh Nghị viện thế giới cho thấy, phần lớn các nghị viện được khảo sát (67 trong số 88) dành thời gian riêng cho phiên chất vấn Chính phủ, độc lập với chương trình lập pháp.

Hiến pháp của 8 trong số các quốc gia này chỉ rõ tần suất của các kỳ chất vấn. Tại 25 quốc gia khác, Hiến pháp quy định các nghị sĩ có quyền chất vấn các thành viên của ngành hành pháp, còn tần suất và hình thức các phiên chất vấn là khác nhau. 10 trong số 67 nghị viện được hỏi không thường xuyên tổ chức phiên chất vấn.

Tần suất của các phiên chất vấn khác nhau ở mỗi nước, có nơi mỗi tháng một lần (tạiMadagascarvàTunisia). Tại 47 nghị viện, phiên chất vấn diễn ra ít nhất mỗi tuần một lần trong kỳ họp. Tại 35 Nghị viện, chất vấn diễn ra một hoặc hai tuần một lần. Tại 12 Nghị viện, chất vấn diễn ra hằng ngày. Tại Hạ viện Australia, chất vấn diễn ra hằng ngày từ 14h đến 15h30 các ngày từ thứ Hai đến thứ Năm. Còn ở Nghị viện Pháp, chất vấn Chính phủ được tiến hành vào chiều thứ Ba và chiều thứ Tư và điều này được quy định trong Hiến pháp. Tổng thư ký Nghị viện thu xếp việc tổ chức chất vấn; đệ trình trước câu hỏi; Chủ tịch Nghị viện lập danh sách đăng ký hỏi và sau đó, các câu hỏi được xuất bản tại tập san chính thức.

Các nước theo chế độ tổng thống ít tiến hành các phiên chất vấn thường xuyên (chỉ có 7 nước). Cả hai viện của Nghị việnPhilippinescó thể yêu cầu các thành viên của ngành hành pháp xuất hiện trước Nghị viện vào các ngày thứ Năm bất kỳ để trả lời chất vấn. 

Ở Vương quốc Anh và các quốc gia được thừa kế truyền thống Nghị viện Anh, lần lượt quay vòng các bộ trưởng sẽ xuất hiện tại phiên chất vấn  sao cho mỗi Bộ trưởng sẽ trả lời chất vấn tại Nghị viện khoảng mỗi tháng một lần.

Câu hỏi đặt ra cho người đứng đầu cơ quan hành pháp có giá trị đặc biệt bởi vì chúng cho phép các thành viên của Nghị viện yêu cầu thông tin và làm rõ các chính sách chung của Chính phủ. Tần suất các phiên chất vấn người đứng đầu cơ quan hành pháp dao động khác nhau từ hai lần một tuần (tạiIreland) đến “một lần trong mỗi kỳ họp” (ởEstonia). Một số nghị viện lại yêu cầu người đứng đầu cơ quan hành pháp phải tham dự tất cả các phiên chất vấn. TạiBulgaria, thủ tướng là thành viên đầu tiên của chính phủ trả lời câu hỏi chất vấn trong phiên chất vấn hàng tuần.

Còn tại Hạ viện Ireland, phiên chất vấn diễn ra vào các ngày thứ Ba, Tư và Năm hằng tuần với 14 bộ trưởng được chất vấn quay vòng. Thủ tướng sẽ trả lời chất vấn trước các bộ trưởng vào các ngày thứ Ba và thứ Tư hằng tuần.

Có cần thông báo trước?

Nghị viện các nước có những quy định về thủ tục khác nhau về việc thông báo trước khi chất vấn và khả năng có thêm các câu hỏi bổ sung.

Khoảng thời gian yêu cầu thông báo trước khi yêu cầu chất vấn bằng miệng có thể ảnh hưởng đến bản thân việc chất vấn. Nếu yêu cầu thông báo trước quá lâu trước khi chất vấn thì có thể làm mất đi tính thời sự của vấn đề.

Trong 55 nghị viện được khảo sát, câu hỏi chỉ có thể được hỏi trong phiên toàn thể khi đã thông báo trước với Ban thư ký nghị viện. Thời hạn thông báo trước có thể từ 1 đến 15 ngày tùy quốc gia. Hầu hết các nghị viện đều thông báo bằng văn bản cho chính phủ trước ngày chất vấn. 

Tại 13 trong số 57 nghị viện thường xuyên có phiên chất vấn riêng. Tại phiên chất vấn, nghị sĩ sẽ đọc câu hỏi và đại diện chính phủ sẽ trả lời trực tiếp kèm những nhận xét bổ sung. Có 11 nghị viện phân ra 2 phần riêng biệt: một phần cho các nghị sĩ đặt câu hỏi trực tiếp, và một phần để chính phủ trả lời trực tiếp cho những câu hỏi bằng văn bản.

Câu hỏi khẩn cấp và chất vấn bổ sung

Với những câu hỏi khẩn cấp thì quy định về thông báo trước có phần nới lỏng hơn. Những câu hỏi này thường liên quan đến một sự kiện tin tức quan trọng và thời sự, được trình lên Chủ tịch Nghị viện (qua “thông báo riêng”), và Chủ tịch sẽ quyết định cho phép chất vấn hay không.

Câu hỏi bổ sung sau câu hỏi ban đầu cho phép các nghị sĩ làm rõ về những điểm mà chính phủ chưa trả lời rõ hoặc chưa đề cập đến. 44 trong số 88 nghị viện được khảo sát cho phép đặt các câu hỏi bổ sung. 32 trong số 55 nghị viện yêu cầu phải thông báo trước khi chất vấn vẫn cho phép đặt các câu hỏi bổ sung mà cơ quan hành pháp không có cơ hội để nghiên cứu trước.

Một điểm quan trọng về thủ tục là ai là người được phép đặt câu hỏi bổ sung? Tại 25 trong số 44 nghị viện cho phép đặt câu hỏi bổ sung, chỉ có người hỏi ban đầu mới được đặt câu hỏi bổ sung; còn 19 nghị viện còn lại, các nghị sĩ khác vẫn có thể được đặt câu hỏi bổ sung nếu được chủ tọa cho phép. Tại Hạ việnAustralia, các thành viên đảng đối lập được ưu tiên đưa ra những câu hỏi bổ sung. Tại một số nghị viện cho phép tranh luận sau phiên chất vấn trực tiếp. Trong 13 nghị viện, một nhóm các nghị sĩ có thể khởi động tranh luận về câu hỏi của các nghị sĩ khác. Tại 6 Nghị viện, các cuộc tranh luận này có thể trở thành cơ sở của giải trình.

Việc đệ trình câu hỏi chất vấn qua mạng điện tử được bắt đầu vào năm 2003 tại Anh, thông qua một hệ thống an toàn trên mạng nội bộ của Nghị viện. Những câu hỏi chất vấn được gửi bằng thư điện tử email thông thường đều không được chấp nhận. Ban đầu hoạt động chất vấn qua mạng còn ít nhưng ngày càng tăng. Trong năm 2014 - 2015, có 553/650 nghị sĩ đã đăng ký trên hệ thống; và trong năm 2013 - 2014, 84,9% các câu hỏi đã được đệ trình qua hệ thống điện tử.

Năm 2011, Ủy ban Thủ tục về Nâng cao hiệu quả giám sát của nghị viện Anh đã đề nghị hạn chế số lượng câu hỏi có thể được đệ trình điện tử là 5 câu hỏi mỗi ngày. Sau thời gian thí điểm từ tháng 9 - 12.2011, đến tháng 2.2012 Ủy ban Thủ tục đưa ra một báo cáo cho thấy tỷ lệ đệ trình câu hỏi điện tử đã giảm. Cuối năm 2012, Ủy ban xem xét lại vấn đề này và đề xuất giới hạn câu hỏi đệ trình điện tử tăng từ 5 câu lên 20 câu mỗi ngày. Hạ viện đã chấp thuận và giới hạn mới có hiệu lực từ 15.4.2013.

Người đại biểu nhân dân