Luật hóa quyền im lặng

- Sau 30 ngày làm việc, Kỳ họp thứ Chín đã họp phiên bế mạc. Ông nhìn nhận như thế nào về kết quả Kỳ họp lần này?

- Tại Kỳ họp thứ Chín, QH tiếp tục dành nhiều thời gian cho công tác lập pháp. QH đã cho ý kiến 15 dự án luật, thông qua 11 luật và 9 nghị quyết. Nhiều nội dung, tư tưởng đổi mới của Hiến pháp 2013, từ tổ chức bộ máy nhà nước đến những quy định liên quan đến quyền, nghĩa vụ cơ bản của công dân, quyền con người được cụ thể hóa trong các đạo luật. Đáng chú ý QH đã thông qua Luật Tổ chức Chính phủ (sửa đổi), Luật Tổ chức chính quyền địa phương.

QH cũng đã xem xét cho ý kiến lần đầu đối với những dự án luật liên quan trực tiếp đến quyền con người như: Dự án Bộ luật Dân sự (sửa đổi), Dự án Bộ luật Hình sự (sửa đổi), Dự án Bộ luật Tố tụng hình sự (sửa đổi), Dự án Bộ luật Tố tụng dân sự (sửa đổi), Dự án Luật Tố tụng hành chính (sửa đổi), Dự án Luật Tổ chức cơ quan điều tra hình sự và Dự án Luật Tạm giam, tạm giữ. Bên cạnh đó, các luật có liên quan đến quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân được QH xem xét lần này gồm: Dự án Luật An toàn thông tin, Dự án Luật Trưng cầu ý dân.

Về bản chất, quyền im lặng của bị can, bị cáo đã được quy định một cách gián tiếp trong pháp luật nước ta như: nguyên tắc chứng minh tội phạm thuộc nghĩa vụ của cơ quan điều tra, cơ quan tố tụng, chứ không phải nghĩa vụ chứng minh của bị can, bị cáo. Pháp luật hiện hành cũng đã quy định bị can, bị cáo không bị ép cung, dùng nhục hình. Nghĩa là, bị can, bị cáo không bắt buộc phải đưa ra lời khai để chống lại chính mình. Tuy nhiên, nguyên tắc này chưa được cụ thể hóa thành quyền của bị can, bị cáo.

Có thể thấy, các đạo luật QH thông qua hay cho ý kiến đều thể hiện được tính dân chủ hơn, tiến bộ hơn so với luật hiện hành và đặc biệt bảo đảm được tinh thần của Hiến pháp mới. Ví dụ, một trong những điểm mới của Dự án Bộ luật Tố tụng hình sự (sửa đổi) trình QH tại Kỳ họp thứ Chín là quy định về quyền im lặng của bị can, bị cáo. Theo đó, bị can, bị cáo được đọc ghi chép tài liệu có liên quan tới việc buộc tội mình để chuẩn bị cho việc bào chữa, hoặc nghĩa vụ của cơ quan điều tra là phải ghi âm, ghi hình... Đây là những quy định rất tiến bộ.

- Được đánh giá là quy định tiến bộ, nhưng thực tế trong quá trình ĐBQH thảo luận cũng còn nhiều ý kiến khác nhau về quyền im lặng của bị can, bị cáo, thưa ông?

- Trong quá trình xem xét, sửa đổi Bộ luật Tố tụng hình sự lần này, theo tinh thần của Hiến pháp năm 2013, thì yêu cầu là quyền của bị can, bị cáo phải được quy định rõ có bị buộc hay không buộc phải đưa ra lời khai. Nếu Dự thảo Luật quy định theo hướng bị can, bị cáo buộc phải đưa ra lời khai, có nghĩa cơ quan có trách nhiệm được quyền ép buộc bị can, bị cáo, đồng nghĩa có thể xảy ra ép cung, dùng nhục hình - quy định này trái với hiến định về quyền con người. Do đó, việc khẳng định bị can, bị cáo không phải đưa ra lời khai ngay trong luật này là cần thiết, khẳng định nguyên tắc bị can, bị cáo không phải đưa ra lời khai chống lại chính mình.

Hay với quy định khác cũng còn ý kiến khác nhau là bắt buộc ghi âm, ghi hình trong hỏi cung, để bảo đảm quá trình hỏi cung diễn ra công khai, minh bạch và có sự giám sát, khắc phục triệt để tình trạng bức cung, nhục hình. Tuy nhiên, cũng có ý kiến cho rằng, quy định này khó khả thi, vì không đủ kinh phí đầu tư trang thiết bị phục vụ ghi âm, ghi hình. Song, Chính phủ, Bộ Công an, Tòa án Nhân dân Tối cao, Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao đều thống nhất sẽ đầu tư kinh phí trang thiết bị phục vụ cho việc ghi âm, ghi hình.

Tôi cho rằng, sự đồng thuận đó trên cơ sở đã cân nhắc, dự liệu rõ các khoản kinh phí cần thiết bảo đảm tính khả thi của điều luật. Điều tôi băn khoăn là cần quy định rõ việc sử dụng ghi âm, ghi hình trong hỏi cung như thế nào? Làm sao để ghi âm, ghi hình không hình thức, tránh trường hợp lúc bị cáo bị ép cung, dùng nhục hình, cơ quan điều tra không sử dụng ghi âm, ghi hình. Hoặc trong trường hợp khẩn cấp, cần lấy lời khai ngay, trực tiếp, nhưng vụ án lại xảy ra ở nơi hẻo lánh, xa xôi, chưa thể ghi âm, ghi hình được thì lúc đó phải xử lý thế nào? Theo tôi quan trọng là cách thức tổ chức ghi âm, ghi hình trong hỏi cung phải hiệu quả, thiết thực, bảo đảm tính linh hoạt: trong trường hợp cần thiết không nhất thiết phải áp dụng ghi âm, ghi hình. Riêng trong phòng hỏi cung tại các cơ quan điều tra thì việc có ghi âm, ghi hình là bắt buộc.

Bảo đảm tranh tụng trong xét xử

- Với nhiều quy định mới, tiến bộ trong sửa đổi các bộ luật về tố tụng lần này, nếu được QH chấp thuận thông qua sẽ góp phần khắc phục tình trạng án oan, sai như giám sát tối cao của QH tại Kỳ họp thứ Chín đã chỉ ra, thưa ông?

- Đúng là thời gian qua, thực tế đã để xảy ra một số vụ án oan, sai nghiêm trọng, nhưng cần khẳng định rằng, số vụ án oan, sai không phổ biến, chỉ là những trường hợp cá biệt. Nguyên nhân chủ yếu dẫn đến án oan, sai do lỗi chủ quan của người tiến hành tố tụng, đặc biệt là điều tra viên. Trong sửa đổi các đạo luật về tố tụng lần này, cơ quan soạn thảo đã bổ sung nhiều quy định mới bảo vệ quyền của đương sự như: quy định về bảo đảm hai cấp xét xử, nguyên tắc tranh tụng trong xét xử theo tinh thần Hiến pháp mới… Những quy định này khi được QH xem xét thông qua sẽ giúp hoạt động xét xử của tòa án khách quan hơn, giải quyết một cách toàn diện các vụ, việc, nhất là những vụ, việc dân sự, hành chính, hình sự, bảo đảm không làm oan người vô tội, không bỏ lọt tội phạm. Tôi xin đơn cử quy định về quyền im lặng của bị can, bị cáo. Quy định này yêu cầu cán bộ điều tra phải chú ý đến các tình tiết, chứng cứ khác để chứng minh bị can, bị cáo có tội hay không, thay vì quá câu nệ vào lời khai của bị can, bị cáo như hiện nay; đồng thời phải quán triệt nghiêm túc hơn quan điểm cấm bức cung, nhục hình. Hay với quy định về nguyên tắc tranh tụng trong xét xử, trước đây phần tranh tụng chủ yếu còn hình thức, chỉ là đối đáp, tranh luận tại phiên tòa. Có khi ý kiến luật sư nêu ra không được viện kiểm sát giải đáp thấu đáo, dẫn đến khi ra tòa, viện kiểm sát vẫn giữ nguyên quan điểm mà không cần biết luật sư có đưa thêm chứng cứ, lập luận gì mới hay không. Cũng có trường hợp thẩm phán, chủ tọa phiên tòa, khi có tình tiết mới, có lập luận của luật sư, đáng lý phải yêu cầu đại diện viện kiểm sát tranh luận, nhưng thẩm phán có khi cũng chưa thật sự phát huy được vai trò này. Thậm chí, có trường hợp thẩm phán lại cùng viện kiểm sát đứng ra buộc tội bị cáo. Đó là điểm hạn chế của luật hiện hành. Trong sửa đổi các bộ luật về tố tụng lần này, chúng ta đã có quy định cụ thể hơn về quy trình, thủ tục tranh tụng, khắc phục nhữäng hạn chế đã nêu.

- Xin cám ơn ông!

 Trong các Dự án Bộ luật Tố tụng hình sự (sửa đổi), Dự án Bộ luật Tố tụng dân sự (sửa đổi), Dự án Luật Tố tụng hành chính (sửa đổi), nguyên tắc tranh tụng được mở rộng ngay từ khâu thụ lý vụ án đến khi xét xử. Khi nguyên đơn nộp yêu cầu khởi kiện, bị đơn được quyền biết nguyên đơn có yêu cầu gì với bị đơn, và bị đơn có quyền hồi đáp lại những yêu cầu của nguyên đơn như đưa ra tài liệu chứng cứ để tranh luận với nguyên đơn… Quá trình tranh tụng được bảo đảm công khai, minh bạch hơn đồng nghĩa sẽ bảo đảm tranh tụng tại phiên tòa có hiệu quả thực chất

Người đại biểu nhân dân